Harflerin Rakamlarla Dansı: Roma Rakamları

Romen veya diğer adı ile Roma rakamları Antik Roma’dan günümüze gelen ve harflerle simgelenen bir aritmetik ve sayı sisteminin yapı taşlarını oluşturur.

Roma Rakamlarının Kökeni

Farklı semboller, harfler kullanılarak oluşturulmuş Roma rakamlarının kökeni tam olarak bilinmese de daha önce Mısır uygarlığında da benzer bir aritmetik sistem kullanılmıştır. Yine Etrüsklerde çentiklerden oluşan bir sayı sistemine rastlanır ve bazı kaynaklar bu sistemin Roma rakamlarının kökeni olabileceği fikrini savunmaktadır. Tarihsel sürece bakıldığında Roma rakamları kendisinden önceki uygarlıkların kullandığı daha ilkel sayı sistemlerinin geliştirilmiş ve belli kurallar çerçevesine oturtulmuş şekli olarak karşımıza çıkar. Ancak Roma rakamları dönemi için gelişmiş bir aritmetik sistem olsa da eksiklikleri olan dolayısıyla belli işlemlerin yapılmasını zorlaştıran hatta yapılmasına imkan tanımayan bir sayı sistemi olarak zamanla yerini Hint- Arap sayı sistemine bırakmıştır.

Roma Rakamlarının Tarihi

Antik Roma döneminde kullanılmaya başlandığı tahmin edilen Roma rakamlarının tarihi milattan önceye dayanmaktadır. Roma rakamlarının tam olarak hangi tarihte kullanılmaya başlandığı bilinmese de MÖ 9. yüzyılda kurulan ve 1200 yılın üzerinde hüküm sürmüş Roma uygarlığı dönemince rakamların kullanıldığı bilinmektedir. Roma İmparatorluğu döneminde bulunan rakamlar imparatorluk yıkıldıktan sonra popülerliğini yitirmeden Orta Çağ’ın başında da kullanılmaya devam edilmiştir. Orta Çağ’ın başında bulunan günümüz sayıları kullanılmaya başlandığı zamana kadar Roma rakamları, Avrupa merkezli olarak geniş çapta kullanılmış yeni sayılar daha kolay ve kullanışlı olsa dâhi alışkanlık dolayısıyla Orta Çağ’ın sonuna kadar aktif olarak kullanılmıştır.

Roma Rakamları Nelerdir?

Roma rakamları Latin alfabesindeki bazı harfler ile sembolize edilir. 8 harften oluşan bu aritmetik sistemde tüm sayılar 7 harf kullanılarak yazılabilir. Bunlar;

Roma Rakamları Nasıl Yazılır ve Okunur?

Roma rakamları ile bir sayı yazılırken aynı harf en fazla üç kere kullanılabilir. Örneğin; 4 sayısını roma rakamıyla yazmak istediğimizde “IIII” şeklinde yazamayız, bu yerine doğru kullanım “IV” şeklindedir.

Sayılar oluşturulurken roma rakamlarıyla yazılan en büyük simge temel olarak alınır ve buna göre;

Eğer bir simge; kendinden daha büyük bir simgenin veya temel simgenin soluna gelirse çıkartılır;

IX – 10’dan 1 çıkarılır ve 9 olarak okunur.

XL – 50’den 10 çıkarılır ve 40 olarak okunur.

Temel simgenin sağındaki daha küçük olan simgeler ise toplanır;

VIII – 5 ile 3 toplanır ve 8 olarak okunur.

XV – 10 ile 5 toplanır ve 15 olarak okunur.

Bu şekilde temel simgenin hem sağına hem soluna daha küçük roma rakamları getirilerek farklı sayılar elde edilir.

Roma Rakamlarında Sıfır ve Basamak Kavramı Var mıdır?

Roma rakamlarında sıfır sayısı ve basamak kavramı yoktur. Rakam, ifade ettiği sembol kadardır; yani X rakamı, hangi basamakta olursa olsun 10 ‘dur. Halbuki günümüzde kullandığımız Arap rakamlarında 1 tek başınayken 1’dir, ancak bir soldaki haneye geçtiğinde 10 değerini, iki soldaki haneye geçtiğinde de 100 değerini alır.³

Roma Rakamlarının Günümüzdeki Kullanım Alanları Nelerdir?

Roma rakamlarının kullanılması dört işlem yapma zorluğundan dolayı ideal değildir. Ayrıca sıfır sayısının modern aritmetik sisteme katılmasıyla roma rakamlarının yeterliliği azalmıştır. Tüm bu nedenlerden dolayı roma rakamlarının kullanım alanları oldukça kısıtlanmış olsa da günümüzde hala bazı yerlerde bu rakamlardan faydalanmaktayız. Bunlar;

• Yüzyıl isimlerinde,
• Tarihte yapılmış savaşlarda; “II. İnönü Savaşı, I. Balkan Savaşı” gibi,
• Tarihteki aynı isimli devlet liderlerinin isimlerinin öncesinde; III. Mehmet gibi,
• Kitaplardaki içindekiler ve konu başlıklarının sınıflandırılmasında,
• Bazı kitapların sayfalandırılmasında,
• Nadiren takvimlerde,
• Tasarım alanlarında; kapı numarası, saat gibi ürünlerde,
• Gemi gövdelerinde “kana” rakamı olarak, yani geminin yükünü ve yüklü ağırlığı ile denizenekadar battığını göstermek içindir.

Yazar Hakkında

Büşra Arda

bbusraarda@gmail.com

1. Photo by Anne Nygård on Unsplash[↩]
2. By Alex1011 – Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1013851[↩]
3. https://tr.wikipedia.org/wiki/Roma_rakamlar%C4%B1[↩]
4. Photo by Thomas Bormans on Unsplash[↩]